Güzel Ahlâk Nasıl Kazanılabilir?

Bil ki, bazı kimseler derler ki, dış âzaların yaratılışı değişmediği ve yaratıldığı şekilde kaldığı; kısa boylu, uzun boylu olamaz; uzun boylu da kısa boylu olamaz ve yine güzel çirkin olamaz, çirkin de güzel olamaz, esasına bağlandığı gibi, bâtınî ahlâk da değişmez, tebeddül etmez. Bu görüş yanlıştır: Zirâ eğer yanlış olmasaydı, terbiye etmenin, riyazat çektirmenin ve nasihat etmenin faydası olmazdı. Belki bunlar tamamen apaçık bâtıl olurdu ve Peygamber: " Ahlâkınızı güzelleştirin" buyurmazdı. Ahlâkı değiştirmek için imkânsız olsun ki, serkeş ve hırçın hayvanları alıştırmakla itaatli ve uslu hale getirirler, vahşi hayvanları ehlileştirirler. Bunu dış yaratılışa kıyaslamak bâtıldır. Çünkü hareketler kısımdır. Bazıları iradenin dışındadır. Yani insan iradesinin ona yolu yoktur. Nitekim hurma çekirdeğinden elma ağacı bitirmek mümkün olmaz.

Fakat hurma çekirdeğini ekip bakmakla ve diğer şartları gözetmekle hurma ağacını bitirip meydana getirmek mümkün olur. Bunun gibi, şehvetin ve gazabın asıllarını insanın iradesiyle var ve yok etmek mümkün değildir. Ama te'dib ve terbiye etmekle ve riyazat yoluyla mûteddil hale getirmek mümkündür. Mümkün olduğu tecrübe ile bilinmektedir. Gerçi bazı insanlar için zordur. Zor olmasının da iki sebebi vardır: Biri yaratılışının aslında bu sıfatlar onun bâtınında kuvvetli yaratılmıştır. Diğeri de, uzun zaman o sıfatlara uyduğu için kuvvet bulmuşlar. İnsanlar te'dib ve terbiye olmak hususunda dört derece üzeredir.

Birinci Derece: Saf kalpli olup hiçbir şekilde kötü ahlâkı âdet edinmemişler. Bu kimseler çabuk ıslâh olur. Yalnız onları talim, terbiye edecek, onlara kötü ahlâkın âfetlerini anlatacak ve doğru yola irşad edecek kimseye ihtiyaçları vardır. Çocuklar küçük yaşlarında böyledir. Onların doğruluk anlayışı anne ve babalarının nasihatine ve terbiye şekline bağlıdır. O halde onları dünyaya ihtiraslı yapmamalı, istedikleri gibi yaşamalarına müsaade etmelidir. Yoksa onların kanına ve günahına girmiş olurlar. (Manevî hayatlarını yıkmış olurlar.) Bu sebebten Hak Teâlâ buyurur ki: "Ey mü'minler! Kendinizi ve çoluk çocuğunuzu cehennem ateşinden koruyunuz."

İkinci Derece: Bâtıl bir inancı yoktur. Ancak kötü huya uymaktadır. Bir müddet şehvet ve gazab peşinde gitmiştir. Fakat onlara uymanın doğru olmadığını bilir. Bu kimselerin ıslâhı, birincisinden daha zordur.
Zirâ bunun iki şeye ihtiyacı vardır: Biri tabiatına yerleşen kötü âdeti çıkarmak, diğeri de onun yerine iyilik tohumunu ekmektir. Fakat onda istek ve çaba olursa, çabuk ıslâh olur, kötü ahlâktan temizlenir.

Üçüncü Derece: Uymakta olduğu huyu kötü bilmez. Âset edindiği çirkin hareket onun gözünde iyi görünür. Böyle kimselerin ıslâh olması çok nâdirdir.

Dördüncü Derece: Kötü ahlâkıyla övünür, sevinir. Onu iyi bir iş olarak düşünür. Meselâ: "Ben bu kadar adam öldürdüm, şu kadar bozgunculuk yaptım ve zina ve livata yaptım" diye laf atıp övünen kimse gibi. Böylelerine gökten saadet ve hidayet erişmedikçe, ilâç kabul etmezler. Zirâ insanlar onu tedavi edemez.